Wspomnienie o ś.p. Profesorze Karolu Henryku Mańce 
(Wspomnienie opublikowane zostało w Wieściach Akademickich)

 
Profesor zwyczajny dr Karol Manka, członek rzeczywisty PAN dr h.c. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu (1996) 

We wtorek 4 listopada pożegnaliśmy prof. zw. dr Karola Henryka Mańkę, członka rzeczywistego PAN, dra h.c. Akademii Rolniczej w Poznaniu, który spoczął na cmentarzu parafialnym Św. Jana Vianney w Poznaniu. Profesor zmarł 29 października 2003 roku, po niemal 89 latach pracowitego życia.
Karol Henryk Mańka urodził się 7 stycznia 1915 roku w Wyrach koło Katowic na Górnym Śląsku, w rodzinie Leopolda Mańki (piekarza) i jego żony Agnieszki z Kwaśnych. Gruntowne wykształcenie ogólne uzyskał w Gimnazjum Klasycznym w pobliskim Mikołowie, gdzie wykładało wielu absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, którzy przekazywali gimnazjalistom rzetelną wiedzę i umiłowanie niedawno wyzwolonej Ojczyzny. Wykształcenie fachowe odebrał w trakcie studiów leśnych na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego (UP) w latach 1934-1938. Tam też, pod kierunkiem wybitnego fitopatologa i wielkiego patrioty, profesora Karola Zaleskiego, wykonał na temat huby sosny (Phellinus pini) pracę magisterską, która stanowiła początek Jego pracy naukowej. 
Po krótkim okresie pracy w Państwowej Szkole Ogrodnictwa w Poznaniu, wybuch II wojny światowej zmusił Go do powrotu na Śląsk, gdzie w 1940 roku został wezwany do niemieckiego urzędu w celu podpisania tzw. volkslisty, czyli przyjęcia narodowości niemieckiej, a co za tym idzie także wstąpienia do niemieckiej armii. Rozegrała się tam wtedy następująca scena: przed biurkiem jednego urzędnika Karol Mańka płynną niemczyzną wyjaśniał, że jest Polakiem i dlatego nie może złożyć podpisu, a przed sąsiednim biurkiem ktoś inny po polsku zapewniał o swym niemieckim pochodzeniu i domagał się wciągnięcia na volkslistę. Wydarzenie to zaowocowało aresztowaniem i osadzeniem w obozie koncentracyjnym w Dachau, a następnie Sachsenhausen. Po zwolnieniu z obozu pod koniec tego samego roku, został Karol Mańka przekazany do sudeckiego nadleśnictwa Langwaltersdorf (koło Wałbrzycha), gdzie pracował do końca wojny jako robotnik leśny. 
W 1945 roku, po paru miesiącach pracy w Państwowym Nadleśnictwie w Pszczynie, a następnie w Leśnym Ośrodku Szkoleniowym w Kuźni Nieborowickiej koło Gliwic, otrzymał od profesora Karola Zaleskiego propozycję zatrudnienia na stanowisku starszego asystenta w Katedrze Botaniki Ogólnej i Fitopatologii UP, w kierowanym przez Profesora Zakładzie Chorób Roślin. To wydarzenie pomogło Karolowi Mańce podjąć na nowo przerwaną pracę na polu fitopatologii, której pozostał wierny do końca życia. 
Profesor Karol Zaleski był człowiekiem o szerokich zainteresowaniach - pod jego kierunkiem Karol Mańka zdobył wiedzę z zakresu chorób rozmaitych roślin, nie tylko leśnych. Głównym polem badań pozostała jednak fitopatologia leśna. Z tego zakresu doktoryzował się w 1951 roku na podstawie pracy "Badania terenowe i laboratoryjne nad opieńką miodową Armillaria mellea (Vahl.) Quel." opublikowanej później przez PWRiL w Pracach Instytutu Badawczego Leśnictwa (nr 94, 1953). 
Od 1954 roku - już jako docent - kierował powołanym w tym samym roku Zakładem Fitopatologii Leśnej (późniejszą Katedrą Fitopatologii Leśnej Wyższej Szkoły Rolniczej a następnie AR, pierwszą jednostką tej nazwy i o tym profilu w polskich wyższych uczelniach). Po przejściu na emeryturę swego Mistrza, prof. Karola Zaleskiego, był też w latach 1961-1963 kuratorem Katedry Fitopatologii WSR. W nadchodzących latach uzyskiwał kolejne stopnie i godności: w 1963 - profesora nadzwyczajnego, w 1970 - profesora zwyczajnego, w 1969 - członka korespondenta PAN a w 1980 - członka rzeczywistego PAN. Podczas całego swego życia zawodowego, wypełnionego pracą w Wyższej Szkole Rolniczej a następnie Akademii Rolniczej w Poznaniu, był też prof. Karol Mańka kierownikiem Zakładu Fitopatologii Rolnej w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu (1962-1966) oraz twórcą i kierownikiem Laboratorium Podstawowych Problemów Leśnictwa i Drzewnictwa w Zakładzie Badania Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN (1975-1980). 

 
Podczas 100 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Fitopatologicznego w Poznaniu (1999) 

W Jego dorobku naukowym - oprócz ponad 100 publikacji typu rozpraw i artykułów, wyróżnia się podręcznik akademicki "Fitopatologia leśna" (5 wydań) oraz liczne tłumaczenia wybitnych podręczników z zakresu fitopatologii i mikrobiologii, opracowania skryptów, książek popularno-naukowych, a także haseł fitopatologicznych w słownikach i encyklopediach. 
Jako dydaktyk dał Profesor Karol Mańka początek wielu przedmiotom oraz programom nauczania i wykształcił ponad 100 magistrantów, wypromował 16 doktorów, spośród których siedmioro uzyskało stopień doktora habilitowanego, a czworo także tytuł profesora. Przez dwie kadencje (1963-1969) pełnił też funkcję prorektora Akademii Rolniczej ds. Nauczania.
Życie Profesora Karola Henryka Mańki poświęcone było w całości nauce fitopatologii. Od początku pracy naukowej (jeszcze przed II wojną światową) badał problemy nowe i stosował do ich rozwiązywania własne oryginalne koncepcje badawcze. Wzbogacił znacznie wiedzę o hubie sosny (Phellinus pini) i jako pierwszy w Polsce dogłębnie zbadał opieńkową zgniliznę korzeni drzew w świerczynach górskich na południu kraju (w Beskidach). Zastosował do pracy nad tą chorobą własną metodę (tzw. metodę korelacyjną), która pozwala w 2-3 lata uchwycić przebieg i narastającą lub wygasającą fazę epidemii choroby trwającej wiele lat. Był to początek wdrażanego dziś monitoringu fitopatologicznego, który zaowocował rozeznaniem sytuacji w Beskidach i zapoczątkował postępującą do dnia dzisiejszego przebudowę tamtejszych litych drzewostanów świerkowych (niezwykle podatnych na atak opieńki ciemnej) na drzewostany mieszane, które - jako lepiej przystosowane do siedliska - znacznie bardziej są zdolne do opierania się chorobie. 
Tą samą metodą badał Prof. Karol Mańka epifitozę holenderskiej choroby wiązów (Ophiostoma ulmi) w Poznaniu i stwierdził jej wygasanie we wczesnych latach 1950ych. 
W badaniach nad opieńką oraz nad holenderską chorobą wiązów Profesor wykazał ogromną rolę środowiska w odporności drzew oraz ich zespołów na choroby. Idąc tym tropem, o wiele wcześniej niż oficjalna biologia dostrzegła rolę środowiska w przebiegu rozmaitych zjawisk, Karol Mańka zajął się tym problemem na polu fitopatologii i wypracował koncepcję oraz metodykę badań (tzw. metoda szeregów biotycznych) pozwalających na określenie wpływu środowiska - zwłaszcza glebowego - na wzrost i patogeniczność grzybów chorobotwórczych dla roślin. Było to i jest całkowicie oryginalne osiągnięcie, które dało początek szeroko zakrojonym badaniom nad środowiskowym uwarunkowaniem powstawania i przebiegu chorób roślin. Badania te podjęło wiele ośrodków naukowych w kraju (a także zagranicą), uzyskując wartościowe rozeznanie w zakresie ekologii grzybów glebowych.
Podejście to zostało wykorzystane w pionierskich w Polsce badaniach nad hubą korzeni, a następnie nad zgorzelą siewek sosny, i biologiczną ochroną przed obydwoma tymi chorobami. Zwłaszcza prace nad hubą korzeni były zakrojone na szeroką skalę, jako że sponsorowała je Fundacja Rockefellera, której stypendystą był Karol Mańka w 1960 roku. Podczas kilku miesięcy pracował wtedy w znakomitych ośrodkach naukowych w Anglii, Kanadzie oraz USA, gdzie zetknął się też z badaczami pamiętającymi jeszcze pobyt w tych samych ośrodkach Jego Mistrza, profesora Karola Zaleskiego (w latach 1930/1931). 
Wiele interesujących i owocnych badań przeprowadzono też metodą szeregów biotycznych na polu fitopatologii rolniczej i ogrodniczej, poznając wpływ środowiska glebowego na choroby roślin uprawnych w zależności od zmianowania, sposobu uprawy gleby i odmian roślin. Efektem tych prac było m.in. stwierdzenie, że u podłoża wielu znanych, tradycyjnych w produkcji roślinnej sposobów postępowania leżą wcześniej nie odkryte mechanizmy biologiczne, a zwłaszcza współzależności między mikroorganizmami glebowymi. 
Profesor Karol Mańka wiele uwagi poświęcał zawsze metodyce badań fitopatologicznych, wypracowując nowe metody (np. izolowania zbiorowisk grzybów z różnych części środowiska glebowego, czy badania stosunków biotycznych pomiędzy grzybami glebowymi) i kładąc ogromny nacisk na staranność postępowania i rzetelność w pracy badawczej. 
Jego ukochaną dziedziną była też fitopatologia ogólna, uważał bowiem, że bez zrozumienia zagadnień ogólnych (opartego na solidnej wiedzy biologicznej) nie można należycie zajmować się pracą badawczą i ochroną roślin przed chorobami.
Był niestrudzonym i ofiarnym redaktorem licznych periodyków oraz książek, a także promotorem społecznego ruchu naukowego, w którym upatrywał ważny bodziec stymulujący myśl twórczą. Założone przezeń w 1971 roku Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne (PTFit.) zostało z Jego inicjatywy członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Fitopatologicznego oraz członkiem-założycielem Europejskiej Fundacji Fitopatologicznej (1990). Pełnił funkcję prezesa Towarzystwa przez 25 lat, a po otrzymaniu godności Członka Honorowego został też w 1996 roku jego Honorowym Przewodniczącym. Od powstania Towarzystwa starał się o posiadanie przez PTFit. własnego czasopisma naukowego - początkowo (wobec trudności) trzeba było zadowolić się wydawaniem niektórych tomów Postępów Nauk Rolniczych z podtytułem Phytopathologia Polonica oznaczonych kolejnymi numerami, a od 1991 roku wydawane jest odrębne czasopismo naukowe (w języku angielskim) pod tym tytułem - początkowo jako półrocznik, a od 2002 jako kwartalnik. 
Profesor Karol Mańka był zawsze wielkim zwolennikiem aktywności naukowej - zarówno na polu badań jak i wymiany myśli twórczej - dlatego z chęcią i zamiłowaniem organizował konferencje i różne gremia naukowe. Tradycją i powszechną praktyką było przyjmowanie przez Profesora osób chętnych do odbycia stażu naukowego w laboratorium Katedry Fitopatologii Leśnej. Wśród długiej listy stażystów znajduje się między innymi nazwisko pierwszego współautora niniejszego opracowania.
Z inicjatywy Profesora Karola Mańki powstała i działa od ponad 20 lat Komisja Nauk Leśnych i Drzewnych przy Oddziale PAN w Poznaniu - prezesował jej do wiosny tego roku. 
Za zasługi na polu nauki i dydaktyki został odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Medalem im. Michała Oczapowskiego (Wydz. V PAN), Medalem im. Karola Linneusza (Szwecja) oraz Złotą Honorową Odznaką Polskiego Towarzystwa Leśnego. Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego nadała Mu w 1996 roku tytuł doktora honoris causa. Obdarzony został też godnością Honorowego Przewodniczącego Komitetu Nauk Leśnych PAN. 

 
Profesor Karol Manka przy posadzonym przez siebie w 1996 roku pamiątkowym wiązie w Leśnym Ośrodku Szkoleniowym w Puszczykowie (2000) 

Uczelnia nasza straciła wybitnego uczonego, wychowawcę wielu pokoleń pracowników naukowych i studentów, przyjaciela młodzieży, a Ojczyzna wielkiego patriotę. Odszedł wspaniały nauczyciel i przyjaciel wielu pokoleń fitopatologów, zawsze chętnie przekazujący swoją wiedzę i doświadczenie. Profesor Karol Mańka będąc członkiem Świeckiego Zakonu Karmelitów Bosych OCDS zaspokajał swoje zainteresowania duchowością karmelitańską i wielkimi mistykami tego zakonu. Profesor był nie tylko wybitnym naukowcem i nauczycielem akademickim, ale miał również niezwykłą osobowość.
Takiego zachowamy Go w naszej wdzięcznej pamięci.

Zbigniew Weber
Małgorzata Mańka