Zagrożenia i problemy ochrony orangutanów w lasach Borneo i Sumatry

Orangutan – „leśny człowiek”

Orangutan to jeden z największych przedstawicieli naczelnych (Primates), jego nazwa pochodzi od dwóch indonezyjskich słów: „orang” – człowiek i „hutan” – las, czyli „leśny człowiek”. Jest to jedyny, poza człowiekiem, żyjący w Azji przedstawiciel rodziny człowiekowatych (Hominidae). Do rodziny tej należą też żyjące w Afryce goryle i szympansy. Rodzaj orangutan do niedawna reprezentowany był przez dwa gatunki rozdzielone geograficznie. Na Sumatrze występuje orangutan sumatrzański (Pongo abelii), a na Borneo orangutan borneański (Pongo pygmaeus). W 2017 roku okazało się, że mała izolowana populacja z Sumatry stanowi odrębny trzeci gatunek – orangutana tapanulskiego (Pongo tapanuliensis) (Nater et al. 2017).

Orangutany należą do najinteligentniejszych wśród wszystkich naczelnych. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny człowiekowatych mają wysokie zdolności poznawcze, zdolność rozumowania przyczynowo-skutkowego, planowania, rozpoznawania swojego odbicia w lustrze, zamiany ról, zamierzonego oszustwa i używania protojęzyka (Russon 1998). Przy zdobywaniu pożywienia nauczyły się używać prostych narzędzi, które same wytwarzają. Odpowiednio dobrany patyk stosują do wybierania miodu i owadów społecznych z gniazd oraz do wydobywania nasion z mechanicznie i chemicznie zabezpieczonych owoców z rodzaju Neesia. Liści natomiast używają w charakterze rękawiczek, do chwytania kolczastych owoców i gałęzi oraz jako podkładek do siedzenia na kolczastych drzewach (Atmoko & van Schaik 2010).

U orangutanów występuje silnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Samce mogą być nawet dwukrotnie większe od samic, dorastają do 180 cm i ważą ponad 120 kg, podczas gdy dojrzałe samice mierzą zaledwie 130 cm i ważą około 45 kg. Charakterystyczny wygląd samce zawdzięczają silnie wykształconym workom krtaniowym, szerokim talerzom policzkowym oraz długim i gęstym włosom przypominających pelerynę. Taki wygląd dotyczy samców dominujących, obok których występuje drugi morfotyp dojrzałych płciowo samców niedominujących. Są one wielkości samic lub tylko trochę od nich większe i nie mają charakterystycznych talerzy policzkowych. Początkowo sądzono nawet, że są to dwa odrębne gatunki czy odmiany. Samce dominujące żyją samotnie na bronionym przez siebie rozległym terytorium. Posiadany teren oznaczają charakterystycznym głosem, słyszalnym na odległość do 2 km, którym także przyzywają samice, zajmujące na jego terenie własne, odrębne rewiry. Chociaż na swoim terytorium nie tolerują innych samców dominujących to zezwalają na obecność samców niedominujących, mimo że te także starają się o dostęp do samic (Delgado & van Schaik 2000).

Orangutany są zwierzętami długowiecznymi, na wolności żyją około 45-60 lat. Samice rodzą swoje pierwsze młode dopiero w wieku 15 lat. Odstęp między kolejnymi urodzeniami jest najdłuższy spośród ssaków lądowych i wynosi nawet do 8 lat. Samice opiekują się potomstwem przez co najmniej sześć lat. Młode przez pierwsze dwa-trzy lata prowadzone jest przez matkę, a kolejne trzy lata pozostaje blisko niej. Negatywną konsekwencją tego długiego rozwoju jest niskie tempo przyrostu populacji i powolne jej odtwarzanie w przypadku spadku liczebności spowodowanego niszczeniem siedlisk, zabijaniem czy chorobami (Riedler et al. 2010, Schuppli et al. 2016).

Zwierzęta te prowadzą nadrzewny tryb życia, w szczególności dotyczy to orangutanów sumatrzańskich, które w ten sposób unikają ataków ze strony tygrysów. Nawet noce spędzają na drzewach w przygotowywanych samodzielnie (każdego dnia od nowa) specjalnych gniazdach z gałęzi. Orangutany są największymi zwierzętami nadrzewnymi, więc poruszanie się po drzewach przy tak dużej masie ciała stanowi nie lada wyzwanie. Ich budowa ciała, a w szczególności sprawne i chwytne cztery kończyny, stanowią znakomite przystosowanie do takiego trybu życia. Poruszają się w koronach drzew, gdzie z wielkim sprytem pokonują nawet większe luki. Gdy napotkają na taką przerwę w drzewostanie, to kołyszą drzewem na którym się znajdują tak, aby wygięło się w odpowiedni łuk i utworzyło prowizoryczny most pozwalający na pokonanie przeszkody (Riedler et al. 2010, Russon 2002).

Orangutany żywią się prawie wyłącznie owocami, gdy mają ich pod dostatkiem. Preferują owoce z miękkim miąższem. Poza tym spożywają młode liście, pędy i łyko drzew, nasiona, pąki, kwiaty oraz liany. Swoją dietę chętnie wzbogacają owadami, nie gardzą też ptasimi jajami i małymi kręgowcami. Charakterystycznym dla lasów deszczowych Azji Południowo-Wschodniej jest zjawisko zsynchronizowanego owocowanie drzew, z występującymi wyraźnymi szczytami intensywnego owocowania (w tym czasie prawie 90% drzew wydaje owoce). Pomiędzy tymi okresami następują długie (2-10 lat) okresy niskiej dostępności owoców. Podczas tych niekorzystnych okresów orangutany, które ze względu na masę ciała mają duże zapotrzebowanie na pokarm, muszą zmieniać swoją dietę. Wtedy głównym składnikiem pożywienia stają się liście, pędy i łyko drzew. Korzystają w tym czasie także ze zgromadzonych w swym ciele zapasów tłuszczu. Takie zachowanie dotyczy przede wszystkim terenów Borneo. Na Sumatrze zwierzęta te znajdują lepsze warunki do życia. Tam ich głównym pożywieniem są owoce figowca, które nie wykazują tak wyraźnych fluktuacji owocowania (Campbell-Smith et al. 2011, Delgado & van Schaik 2000).

Zagrożenia i spadek liczebności orangutanów

Wszystkie gatunki orangutanów uznane zostały za krytycznie zagrożone wyginięciem. W czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN (Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody) przyznano im najwyższą kategorie zagrożenia – CR. Zostały także umieszczone w załączniku I konwencji CITES. Nowo odkryty Pongo tapanuliensis jest najbardziej zagrożonym gatunkiem pośród wszystkich człekokształtnych na świecie ze względu na niską liczebność (ok. 800 osobników) oraz niewielki, wyspowy zasięg występowania. Liczba orangutanów w ostatnich latach drastycznie spadła. W okresie 1950-2010 borneańskie orangutany zmniejszyły swoją liczebność o ponad 60%, a w latach 2010-2025 przewiduje się dalszy spadek ich liczebności o co najmniej 20% (Ancrenaz et al. 2016, Singleton et al. 2017).

Najważniejszym powodem postępującego spadku liczebności orangutanów jest utrata i degradacja ich naturalnych siedlisk. Są nimi nizinne lasy deszczowe, zwłaszcza na obszarach wilgotnych, występujące do wysokości 1500 m n.p.m., przy czym najlepsze warunki zwierzęta te znajdują w niższych położeniach (do 500 m n.p.m.). Na przykład, powierzchnia siedlisk leśnych sumatrzańskich orangutanów w latach 1985-2007 uległa zmniejszeniu o 60% (Wich et al. 2008). Przewiduje się że zjawisko to będzie postępowało, gdyż ich najważniejsze siedliska pozostają pod silna presją ze strony ludzi (Wich et al. 2016). Wiele obszarów leśnych jest zagrożonych wycinką, ze względu na pozyskanie drewna, koncesje górnicze oraz przekształcenia w plantacje i uprawy rolnicze. Lasy wycinane są na dużą i średnią skalę, przede wszystkim na potrzeby zakładania plantacji olejowca gwinejskiego (palmy olejowej), z których każda może obejmować setki kilometrów kwadratowych (Wich et al. 2016). Indonezja (największy producent oleju palmowego) dawniej była prawie w całości pokryta lasem, jej lesistość wynosiła około 99%. W wyniku prowadzonych od lat 70. XX wieku intensywnych wylesień, lesistość spadła do 49,8% w 2015 roku. Z danych FAO wynika, że powierzchnia lasów w tym kraju zmniejszyła się z 118,5 mln ha w 1990 roku do 91,0 mln ha w 2015 roku (Tsujino et al. 2016).

Zakładanie plantacji olejowca gwinejskiego wpływa na powstawanie wylesień m.in. poprzez: (1) wykonywane zrębów w celu uzyskania miejsca pod plantację, (2) wyrębu lasów dla uzyskania funduszy ze sprzedaży drewna na pokrycia kosztów założenia plantacji oraz pośrednio, (3) poprzez budowę sieci dróg do wcześniej niedostępnych obszarów (Węgiel & Węgiel 2016). Intensywne przekształcanie lasów naturalnych na plantacje, poza bezpośrednią utratą siedlisk powoduje także fragmentację pozostałych obszarów leśnych. Odizolowane populacje orangutanów liczące mniej niż 50 osobników nie rokują przetrwania w dłuższej perspektywie czasu. Oznacza to, że wiele małych zgrupowań wymrze, jeśli nie będą aktywnie chronione (Bruford et al. 2010). Ponadto wzrost liczby obszarów leśnych sąsiadujących z polami uprawnymi powoduje nasilenie konfliktów z lokalnymi mieszkańcami. Kiedy lasy przekształcane są w plantacje, przebywające tam orangutany są zmuszone do szukania schronienia w przyległych obszarach leśnych (jeśli takie znajdują). W zbyt małych fragmentach lasu mogą cierpieć głód z powodu konkurencji o ograniczone zasoby pokarmu (Meijaard et al. 2012).

Kolejną ważną przyczyną spadku liczebności orangutanów jest ich umyślne zabijanie, mimo że są objęte ochroną prawną zarówno w Malezji, jak i w Indonezji. Zjawisko nielegalnego zabijania występuje z największym nasileniem na Kalimantanie (indonezyjskiej części Borneo) oraz w Batang Toru na Sumatrze (miejscu występowania najbardziej zagrożonego Pongo tapanuliensis). Orangutany są zabijane dla mięsa, dla pozyskania młodych na handel do hodowli domowych oraz w sytuacjach konfliktu z człowiekiem, na przykład podczas wychodzenia na grunty uprawne w pobliżu lasu. Na pozostałych obszarach są chwytane lub zabijane, przede wszystkim gdy opuszczają las i wędrują przez tereny rolnicze lub obszary świeżo wylesione (Wich et al. 2016).

Badania ankietowe przeprowadzone w Kalimantanie wykazały, że co roku z różnych powodów zabijane jest tam od 750 do 3500 orangutanów (Meijaard et al. 2011). Zakładając, że cała tamtejsza populacja liczy około 42 500 osobników, to roczny wskaźnik śmiertelności może wynosić powyżej 1% samic/rok. Jest to poważne zagrożenie, ponieważ śmiertelność wydaje się znacznie przekraczać naturalne możliwości odtworzenia gatunku. Wskaźnik reprodukcji orangutanów (0,9%-3,6%) może być zbyt niski, aby populacja mogła się naturalnie odtworzyć. Zatem, jeśli zabijanie nie zostanie zahamowane, wszystkie populacje poddane takiej presji mogą zmniejszać liczebność niezależnie od tego, co będzie działo się z ich siedliskiem (Meijaard et al. 2012).

Niewłaściwie prowadzone pozyskanie drewna przyczynia się do degradacji siedlisk leśnych. Jednak większym problemem jest budowana przy tej okazji sieć dróg, które udostępniają wnętrza dużych kompleksów leśnych. Na udostępnionych w ten sposób obszarach pojawia się nielegalne osadnictwo, powstają nowe uprawy rolnicze i plantacje. Ponadto drogi otwierają dostęp do lasu dla kłusowników (Meijaard et al. 2012).

Kolejnym czynnikiem wpływającym na spadek liczebności populacji tych zwierząt są wielkie pożary lasów, które ze względu na zmieniający się klimat i przekształcenia środowiska w ostatnich latach pojawiają się z coraz większym nasileniem. Pożary wybuchają co roku w porze suchej, gdy rolnicy, właściciele plantacji i inne osoby celowo palą lasy w celu oczyszczenia terenu lub rozstrzygnięcia sporów terytorialnych. Największe nasilenie pożarów miało miejsce w 2015 roku, w wyniku silnego oddziaływania El Niño (okresowego zjawiska pogodowego polegającego na utrzymywaniu się ponadprzeciętnie wysokiej temperatury wody w strefie równikowej Pacyfiku). Ten wyjątkowy sezon miał charakter katastrofy środowiskowej, w wyniku której spłonęło ponad 2 miliony hektarów lasów na Sumatrze i Borneo (Drake 2015).

Co istotne, poszczególne czynniki stanowiące zagrożenie dla orangutanów są ze sobą silnie powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Źle prowadzone, podatne na korupcje planowanie przestrzenne na obszarach cennych często dopuszcza osadnictwo, zakładanie plantacji i pozyskanie drewna. Niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna nastawiona na doraźny zysk skutkuje powstawaniem lasów zdegradowanych, podatnych na pożary. Niska wartość przyrodnicza i ekonomiczna tych lasów stanowi silną zachętę do późniejszego ich przekształcania w grunty rolne i plantacje. Pogłębiające się rozdrobnienie siedlisk leśnych prowadzi do nasilania konfliktów między człowiekiem a orangutanem, co zwiększa liczbę zabijanych zwierząt. Przy czym, czyny takie zwykle pozostają bezkarne z powodu powszechnego braku egzekwowania prawa (Meijaard et al. 2012).

Podejmowane działania ochronne

Orangutany są szczególnie zagrożone ze względu na specyficzne wymagania siedliskowe, uzależnienie od przestrzennie i czasowo rozproszonych zasobów oraz ze względu na bardzo powolny przyrost naturalny. Aby ich dzikie populacje na Borneo i Sumatrze mogły przetrwać konieczne jest podejmowanie działań na trzech poziomach: krajowym, regionalnym i lokalnym. Na szczeblu krajowym niezbędne są odpowiednie rozwiązania prawne i mechanizmy wspierające ochronę tych gatunków i ich siedlisk. Na szczeblu regionalnym poszczególne władze autonomiczne odpowiedzialne za planowanie przestrzenne powinny wdrażać w praktyce rozwiązania krajowe. Na szczeblu lokalnym potrzebne są mechanizmy, które z jednej strony łagodzą konflikty na linii przyroda-człowiek, a z drugiej wypracowują kompromisy, które umożliwiają rozwój ekonomiczny z zachowaniem walorów przyrodniczych (Delgado 2010).

Dzikie orangutany rzadko wymagają specyficznych działań ochronnych. Udanym przykładem takiej realizacji była budowa mostów linowych nad rzekami w Lower Kinabatangan, w miejscach gdzie zostały usunięte stare rozłożyste drzewa stanowiące rodzaj naturalnych mostów. Działania te przywróciły komunikację pomiędzy sztucznie odizolowanymi częściami populacji (Bruford et al. 2010). Większość działań ochronnych koncentruje się na ochronie lasów i zapobieganiu zabijania zwierząt. Mimo początkowych przypuszczeń, że orangutany są bardzo wrażliwe na różnego typu zakłócenia w ekosystemach leśnych, okazało się że jednak charakteryzują się znaczną elastycznością ekologiczną, co pozwala im dość dobrze radzić sobie z różnego typu zmianami (Meijaard et al. 2012).

Orangutany są doskonałymi gatunkami parasolowymi dla ochrony lasów deszczowych, a obecność tych zwierząt jest dobrym wskaźnikiem różnorodności biologicznej. Ich wymagania w odniesieniu do siedliska są na tyle szerokie, że gdy stają się głównym celem działań ochronnych, automatycznie zachowana zostaje wysoka różnorodność gatunkowa danego obszaru (Delgado & van Schaik 2000).

Najważniejsze znaczenie dla orangutanów ma ochrona ich siedlisk. Istnieje wiele przykładów obszarów o różnym statucie ochronnym, gdzie orangutany znajdują względnie dobre warunki bytowania, takich jak: PN Gunung Palung, PN Tanjung Puting, PN Sabangau, Wehea Forest (Borneo, Indonezja), Lower Kinabatangan, Rezerwat Leśny Deramakot (Borneo, Malezja) czy Ekosystem Leuser (Sumatra, Indonezja). Wiele tych stosunkowo dobrze zarządzanych obszarów nie istniałoby lub straciłoby większość swoich lasów bez dużego zaangażowania w ich ochronę różnych osób i instytucji (Meijaard et al. 2012). Na Borneo, w części malezyjskiej około 80%, a w części indonezyjskiej około 20% populacji orangutanów znajduje się na obszarach chronionych. Na Sumatrze dotyczy to około 25% populacji tych zwierząt. Łącznie około 75% dziko żyjących orangutanów występuje poza obszarami chronionymi (Wich et al. 2008).

Główną ostoją orangutanów na Sumatrze (obejmującą około 95% populacji) jest Ekosystem Leuser, obszar o powierzchni 26 tys. km², na którego terenie znajduje się Park Narodowy Gunung Leuser o powierzchni 8 tys. km². Ukierunkowane na ochronę przyrody zarządzanie tym obszarem rozpoczęło się na początku lat 90. XX wieku po uzyskaniu znacznego wsparcia finansowego Unii Europejskiej i rządu indonezyjskiego, a następnie funduszy utworzonych po tsunami w 2004 roku. Szacuje się, że w latach 1990-2011 na ochronę siedlisk orangutanów sumatrzańskich wydano łącznie co najmniej 75 mln USD (Meijaard et al. 2012). Zachowanie Ekosystemu Leuser stało się obowiązującym prawem na mocy specjalnej ustawy autonomicznej prowincji Aceh z 2006 r. Obszar ten uzyskał status „narodowego obszaru strategicznego” ze względu na funkcje środowiskowe. Zgodnie z tymi przepisami zarządzanie obszarem nie wyklucza różnych form użytkowania nieleśnego, ale podkreśla, że podstawowym celem jest ochrona zasobów naturalnych.

Obecnie sporym problemem dla Ekosystemu Leuser jest Plan Zagospodarowania Przestrzennego Aceh ustanowiony w 2013 roku przez władze tej prowincji. Niestety Plan ten całkowicie pomija status Ekosystemu Leuser. Po licznych interwencjach zarówno władze prowincji, jak i rząd krajowy publicznie uznały jego nielegalność, ale nie został formalnie anulowany i nadal pozostaje oficjalnie obowiązującym. Wciąż podejmowane są próby naprawienia tej sytuacji i zastąpienia tego dokumentu planem zagospodarowania w pełni zgodnym ze wszystkimi obowiązującymi przepisami i zapewniającym odpowiednią ochronę Ekosystemu Leuser. Ponieważ status quo utrzymuje się, obowiązujący Plan z 2013 roku pozwala na wyznaczenie ogromnych obszarów lasów na plantacje oraz dopuszcza nowe koncesje na pozyskanie drewna i na górnictwo oraz legitymizuje powstawanie licznych dróg (Wich et al. 2016).

Ważną rolę w ochronie orangutanów pełnią różne międzynarodowe organizacje, z których do największych należą: Borneo Orangutan Survival Foundation, Orangutan Conservancy, Orangutan Outreach, Sumatran Orangutan Conservation Program, Orang Utan Republik, Save the Orangutan oraz Orangutan Foundation UK. Istotne znaczenie, szczególnie dla ratowania osobników pochodzących z niewoli, mają zlokalizowane w Indonezji i Malezji centra rehabilitacji orangutanów.

Podziękowania

Materiały do artykułu (w tym zdjęcia) zostały zebrane podczas wypraw „Lasy Świata” na Borneo (Malezja) w 2015 roku oraz na Sumatrę (Indonezja) w 2017 roku. Organizatorem był Wydział Leśny Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, a uczestnikami studenci i pracownicy uczelni. Łącznie w dwóch wyprawach uczestniczyło siedmioro laureatów stypendium, będącego nagrodą za ich działalność na rzecz uczelni oraz osiągnięcia naukowe, sportowe lub artystyczne. Fundatorami drugiej i czwartej edycji stypendiów byli: Dziekan Wydziału Leśnego UP w Poznaniu oraz właściciel portalu Studia.net. Patronem medialnym wypraw był miedzy innymi Przegląd Leśniczy. Wszystkim, którzy przyczynili się do zorganizowania tych wypraw serdecznie dziękujemy!

Literatura

Ancrenaz M., Gumal M., Marshall A. J., Meijaard E., Wich S. A., Husson S. 2016. Pongo pygmaeus. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T17975A123809220.
Atmoko S. S. U., van Schaik C. P., 2010. The natural history of Sumatran orangutan (Pongo abelii). W: Gursky-Doyen S., Supriatna J. (red.), Indonesian Primates. Springer Science+Business Media.
Bruford M. W., Ancrenaz M., Chikhi L., Lackmann-Ancrenaz I., Andau M., Ambu L., Goossens B. 2010. Projecting genetic diversity and population viability for the fragmented orang-utan population in the Kinabatangan floodplain, Sabah, Malaysia. Endangered Species Research, 12 (3): 249-261.
Campbell-Smith G., Campbell-Smith M., Singleton I., Linkie M. 2011. Raiders of the lost bark: Orangutan foraging strategies in a degraded landscape. Plos One, 6 (6): e20962.
Delgado R. A., 2010. Communication, culture and conservation in orangutans. W: Gursky-Doyen S., Supriatna J. (red.), Indonesian Primates. Springer Science+Business Media.
Delgado R. A., van Schaik C. P. 2000. The behavioral ecology and conservation of the orangutan (Pongo pygmaeus): A tale of two islands. Evolutionary Anthropology, 9 (5): 201-218.
Drake N. 2015. Indonesia blazes threaten endangered orangutans. Nature, 527 (7576): 18.
Meijaard E., Buchori D., Hadiprakarsa Y., Utami-Atmoko S. S., Nurcahyo A., Tjiu A., Prasetyo D., Nardiyono, Christie L., Ancrenaz M., et al. 2011. Quantifying killing of orangutans and human-orangutan conflict in Kalimantan, Indonesia. Plos One, 6 (11): e27491.
Meijaard E., Wich S., Ancrenaz M., Marshall A. J., 2012. Not by science alone: why orangutan conservationists must think outside the box. W: Ostfeld R. S., Schlesinger W. H. (red.), Year in Ecology and Conservation Biology. New York Academy of Sciences.
Nater A., Mattle-Greminger M. P., Nurcahyo A., Nowak M. G., de Manuel M., Desai T., Groves C., Pybus M., Sonay T. B., Roos C., et al. 2017. Morphometric, behavioral, and genomic evidence for a new orangutan species. Current Biology, 27 (22): 3487-3498.
Riedler B., Millesi E., Pratje P. H. 2010. Adaptation to forest life during the reintroduction process of immature Pongo abelii. International Journal of Primatology, 31 (4): 647-663.
Russon A. E. 1998. The nature and evolution of intelligence in orangutans (Pongo pygmaeus). Primates, 39 (4): 485-503.
Russon A. E. 2002. Return of the native: Cognition and site-specific expertise in orangutan rehabilitation. International Journal of Primatology, 23 (3): 461-478.
Schuppli C., Forss S. I. F., Meulman E. J. M., Zweifel N., Lee K. C., Rukmana E., Vogel E. R., van Noordwijk M. A., van Schaik C. P. 2016. Development of foraging skills in two orangutan populations: needing to learn or needing to grow? Frontiers in Zoology, 13 (43): 1-17.
Singleton I., Wich S. A., Nowak M., Usher G., Utami-Atmoko S. S. 2017. Pongo abelii. The IUCN Red List of Threatened Species 2017: e.T121097935A123797627.
Tsujino R., Yumoto T., Kitamura S., Djamaluddin I., Darnaedi D. 2016. History of forest loss and degradation in Indonesia. Land Use Policy, 57: 335-347.
Węgiel A., Węgiel J. 2016. Jak nasze zachowania konsumenckie wpływają na lasy tropikalne? Przegląd Leśniczy, 11: 15-18.
Wich S. A., Meijaard E., Marshall A. J., Husson S., Ancrenaz M., Lacy R. C., van Schaik C. P., Sugardjito J., Simorangkir T., Traylor-Holzer K., et al. 2008. Distribution and conservation status of the orang-utan (Pongo spp.) on Borneo and Sumatra: how many remain? Oryx, 42 (3): 329-339.
Wich S. A., Singleton I., Nowak M. G., Atmoko S. U., Nisam G., Arif S. M., Putra R. H., Ardi R., Fredriksson G., Usher G., et al. 2016. Land-cover changes predict steep declines for the Sumatran orangutan (Pongo abelii). Science Advances, 2 (3): e1500789

Autorzy: Andrzej Węgiel i Jolanta Węgiel

Powyższy tekst został opublikowany w numerze 10/2018 Przeglądu Leśniczego.

Zalecany sposób cytowania: Węgiel A., Węgiel J. 2018. Zagrożenia i problemy ochrony orangutanów w lasach Borneo i Sumatry Przegląd Leśniczy 10: 24-27.