Produkcja oleju palmowego
Olej palmowy pozyskiwany jest z olejowca gwinejskiego (Elaeis guineensis) zwanego popularnie palmą oleistą. Jest to roślina pochodząca z Afryki, powszechnie uprawiana na plantacjach w strefie klimatu tropikalnego w różnych częściach świata. Jednak, zdecydowanie najwięcej plantacji znajduje się w Azji Południowo-Wschodniej. Dwaj najwięksi producenci oleju palmowego to Indonezja i Malezja, którzy łącznie pokrywają ponad 85% światowego zapotrzebowania na ten surowiec [1].
Produkcja olejów roślinnych to obecnie najszybciej rozwijająca się gałąź rolnictwa. Przy tym, plantacje palmy oleistej charakteryzują się największą produkcyjnością. Ich wydajność wynosząca 4,2 tony/ha/rok jest około czterokrotnie wyższa niż innych upraw roślin oleistych, do tego olej palmowy charakteryzuje się najniższymi kosztami wytworzenia [2]. Czynniki te sprawiają, że wytwarza się go najwięcej spośród wszystkich olejów roślinnych [3]. Olej palmowy używany jest między innymi do smażenia, jako składnik wielu produktów żywnościowych, do produkcji kosmetyków, środków czystości oraz biopaliw i olejów silnikowych.
Niestety, prowadzona no ogromną skalę produkcja oleju palmowego związana jest z różnymi problemami. Ekspansja plantacji powoduje wycinanie wielkich połaci lasów, przekształcanie mokradeł i gruntów ornych, wzrost emisji dwutlenku węgla, podniesienie ryzyka pożarów i powodzi. Ścieki powstające przy produkcji oleju powodują eutrofizację i zakwaszanie, zawierają związki toksyczne które zanieczyszczają ekosystemy wodne i lądowe oraz uwalniają gazy cieplarniane [4]. W Indonezji, przekształcanie lasów na plantacje generuje także problemy natury społecznej. Powstają konflikty związane z własnością gruntów i ograniczaniem dostępu do zasobów środowiska lokalnej ludności, która tradycyjnie wykorzystuje produkty leśne w swym codziennym życiu [5].
Jednak, należy także wziąć pod uwagę aspekty społeczno-gospodarcze. Dla rolników podejmujących decyzję o rodzaju uprawy, ważniejsze od wpływu na środowisko są przychody ekonomiczne, mała pracochłonność prowadzenia plantacji oraz brak sezonowości zbiorów [6]. Plantacje oleju palmowego są ważnym elementem rozwoju dla wielu krajów tropikalnych, gdzie koszty pracy i koszty gruntów są niskie. Mogą przynosić znaczne dochody w miejscach, gdzie alternatywne źródła zarobku są ograniczone [1]. Produkcja oleju palmowego pełni ważną rolę zarówno dla rozwoju lokalnego wielu regionów jak i dla gospodarki globalnej. Prowadzi do ekonomicznego rozwoju obszarów wiejskich, zapewniając pracę dla lokalnej ludności [4].
Wylesianie obszarów tropikalnych
Plantacje oleju palmowego są głównymi sprawcami wylesień w Azji Południowo-Wschodniej, ze względu na rosnące zapotrzebowanie na olej jako surowiec do produkcji żywności, kosmetyków i biopaliw [7]. Wzrost zapotrzebowania na olej palmowy prowadzi do szybkiej ekspansji jego plantacji. Ponieważ zasięg palmy olejowej jest ograniczony do wilgotnych obszarów tropikalnych, znaczna część tej ekspansji odbywa się kosztem lasów tropikalnych, które charakteryzują się dużym bogactwem gatunkowym.
Plantacje oleju palmowego powodują wylesienia na kilka sposobów: (1) poprzez wyrąb lasów pierwotnych dla uzyskania miejsca pod plantację, (2) przez zakładanie plantacji w miejsce lasów wcześniej zdegradowanych przez pożary lub wyrąb, (3) poprzez wyrąb lasu na potrzeby pokrycia kosztów założenia plantacji ze sprzedaży drewna oraz (4) pośrednio, poprzez budowanie dróg do obszarów, które wcześniej były niedostępne [8]
Indonezja (największy producent oleju palmowego) dawniej była prawie w całości pokryta lasem, jej lesistość wynosiła około 99%. W wyniku prowadzonych od lat 70. intensywnych wylesień, jej lesistość spadła do 49,8% w 2015 roku. Z danych FAO wynika, że powierzchnia lasów w tym kraju zmniejszyła się z 118,5 mln ha w 1990 roku do 91,0 mln ha w 2015 roku [6]. Plantacje oleju palmowego zakładane były w Indonezji już od 1911 roku. Początkowo jednak bardzo mało intensywnie. W latach 2005-2011 tempo ich ekspansji wynosiło średnio 514 tys. ha na rok, a w 2010 zajmowały już 7,7 mln ha [5]
Trudno jest jednak dokładnie określić w jakim stopniu bezpośrednią przyczyną wylesień był olej palmowy. Grunty mogą być wylesiane z różnych innych powodów, a następnie przeznaczane na plantacje - co może być błędnie identyfikowane, że plantacje były przyczyną wylesień. Dostępne dane dotyczące użytkowania gruntu często nie pozwalają jednoznacznie określić w których miejscach lasy były wycinane na potrzeby założenia plantacji, a w których plantacje były zakładane na gruntach wcześniej zdegradowanych przez pożary lub nielegalny wyrąb [8].
Plantatorzy wolą zakładać nowe plantacje na terenach pokrytych lasem, aby uzyskać dodatkowy przychód ze sprzedaży drewna na pokrycie kosztów jej założenia, niż wykorzystywać do tego celu tereny pozbawione lasu [2]. W Indonezji, ze względu niejasny system własności i panującą korupcję, w połączeniu ze wzrostem regionalnej autonomii, łatwiejsze jest uzyskanie koncesji na wyrąb lasu pod plantację niż na pozyskanie drewna. Zatem, niekiedy prowadzone są wylesienia pod pretekstem zakładania plantacji, a następnie po wyrębie tereny takie zostają porzucane [9].
Wpływ na bioróżnorodność
Ekspansja i intensyfikacja rolnictwa znacząco wpływa na zubożenie różnorodności biologicznej różnych regionów świata. Wycinka lasów pod plantacje oleju palmowego jest ważną przyczyną spadku bioróżnorodności. Na plantacjach występuje znacznie mniej gatunków roślin i zwierząt niż w lesie, a także mniej niż na wielu innych uprawach.
Naturalne lasy w Indonezji, Malezji i Tajlandii są uznawane jako jedne z najbogatszych w gatunki ekosystemów na świecie. Azja Południowo-Wschodnia to obszar szczególnie cenny przyrodniczo. Około 43% jego powierzchni pokryta jest lasami, przy tym charakteryzuje się zróżnicowaną topografią z licznymi górami i rzekami, posiada rafy koralowe wzdłuż wybrzeży około 24 tys. wysp. Region ten zajmuje jedynie 3% światowej powierzchni lądów, ale zarejestrowano tam ponad 20% znanych gatunków organizmów żywych, w tym 25% gatunków ptaków. Indonezja zajmuje drugie miejsce na świecie pod względem ilości gatunków endemicznych a trzecie pod względem różnorodności gatunkowej [9].
Zmniejszanie powierzchni lasów naturalnych jest powiązane ze zmniejszeniem bioróżnorodności i zagrożeniem wyginięciem dla wielu gatunków roślin i zwierząt. Przekształcanie lasów na plantacje oleju palmowego znacząco obniżają przydatność siedliska dla dużych ssaków, a zwłaszcza tych wrażliwych, skrajnie zagrożonych jak orangutan, tygrys sumatrzański, czy słoń indyjski.
Bogactwo gatunkowe na plantacjach oleju palmowego może być zwiększone poprzez obecność kawałków lasu. Zatem, rekomenduje się aby na nowo zakładanych plantacjach pozostawiać wyspowo możliwie duże fragmenty lasów naturalnych [10].
Wpływ na bilans węgla
W skali globalnej, wylesienia odpowiadają za około 10% emisji gazów cieplarnianych [11]. Emisja dwutlenku węgla powodowana wylesieniami jest tak wysoka, że zajmuję drugą pozycję na świecie, zaraz po sektorze energetycznym [6]. Drugim znaczącym źródłem emisji dwutlenku węgla do atmosfery jest wypalanie torfowisk. Pod tym względem przoduje Indonezja, która odpowiada za 90% takich emisji [9]. Oba te czynniki powodują, że Indonezja stała się trzecim na świecie (po USA i Chinach) emiterem dwutlenku węgla [5].
Jednym ze sposobów ograniczenia emisji gazów cieplarnianych jest stosowanie biopaliw zamiast paliw kopalnych, przy spalaniu których uwalniany jest węgiel, magazynowany pod ziemią przez miliony lat. Olej palmowy może być surowcem do produkcji paliwa, jednak o gorszych właściwościach niż paliwa wytworzone z innych roślin oleistych. Charakteryzuje się ono niższą wartością energetyczną, wysoką lepkością i wysoką temperaturą zapłonu [8]. Mimo to, ze względu na swoją wysoką wydajność oraz niskie koszty wytworzenia, produkowane jest dla zaspakajania rosnących potrzeb rynku.
Początkowy entuzjazm odnośnie stosowania olejów roślinnych do produkcji biopaliw oparty był na założeniu ich neutralności węglowej, która przyjmuje, że dwutlenek węgla uwalniany w procesie spalania paliwa jest rekompensowany przez jego akumulowanie podczas wzrostu roślin stosowanych do jego produkcji. Jednak, to założenie okazało się być dużym uproszczeniem, gdyż w bilansie nie uwzględniono emisji gazów cieplarnianych w całym łańcuchu produkcji paliwa, od uprawy roślin, poprzez procesu wytwarzania i transportu, aż do jego spalania. Dodatkowo, w bilansie tym należy także uwzględnić uwalnianie węgla związane ze zmianą sposobu użytkowania gruntu, emisje występujące podczas uprawy gleby, paliwo spalane przez maszyny rolnicze oraz rodzaje i stężenia stosowanych na plantacji nawozów. Ten ostatni czynnik jest o tyle istotny, że podtlenek azotu, występujący w niektórych nawozach, ma 300 razy silniejszy wpływ na globalne ocieplenie niż dwutlenek węgla [9].
Biopaliwa z oleju palmowego tylko wtedy mogą pozytywnie wpływać na bilans węgla, gdy są zakładane na zdegradowanych terenach bezdrzewnych. Wysoka emisja gazów cieplarnianych związana jest głównie z wyrębem lasów, wypalaniem torfowisk oraz stosowaniem paliw kopalnych na plantacjach i podczas transportu. Aby zbilansować uwolniony w ten sposób węgiel potrzeba dziesiątek lub setek lat stosowania biopaliw w miejsce paliw kopalnych. Zatem, dopóki plantacje roślin oleistych nie przestaną być zakładane na obszarach leśnych i torfowiskach, stosowanie biopaliw z oleju palmowego i innych olejów roślinnych wbrew oczekiwaniom, niestety będzie tylko nasilać zmiany klimatu, powodując przy tym utratę różnorodności biologicznej [8].
Certyfikacja produkcji
Nowe plantacje oleju palmowego mogą być zakładane w miejsce lasu naturalnego albo tam gdzie takiego lasu już nie ma. Środowiskowe i społeczne koszty zastępowania lasów plantacjami są bardzo wysokie. Natomiast, wykorzystywania do tego terenów wylesionych jest uznawane za pożądane. W ostatnich latach, różne organizacje konsumentów coraz mocniej naciskają producentów żywności aby stosowali olej palmowy wyprodukowany odpowiedzialnie. Jednak rozróżnienie szkodliwych od przyjaznych sposobów uprawy często jest trudne ze względu na sprzeczne stwierdzenia i niedostateczną ilość dowodów [1].
Konieczne stało się utworzenie odpowiednich systemów certyfikacji. Najważniejszym z nich jest RSPO (okrągły stół zrównoważonej produkcji oleju palmowego). Tworzy go grupa składająca się z producentów oleju palmowego, przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem i sprzedażą oraz różnych agencji rządowych i organizacji pozarządowych. RSPO określa zasady, kryteria i najlepsze praktyki zrównoważonej produkcji oleju palmowego. Ten system certyfikacji wymaga od producentów przestrzegania kilku zasad, w tym przejrzystości systemu zarządzania, ochrony zasobów naturalnych oraz przeprowadzania oceny skutków społecznych i środowiskowych. Aktualnie certyfikowanych jest 3,5 mln ha plantacji, które łącznie generują 21% światowej produkcji oleju palmowego [11].
Poza systemem certyfikacji, powstało także wiele innych dokumentów, regulacji, standardów i polityk wspierających zatrzymanie procesu wylesień i przekształceń obszarów bagiennych. Na przykład, niektórzy producenci podejmują zobowiązanie „zero-wylesień”, aby uspokoić obawy konsumentów i odpowiedzieć na restrykcje wprowadzone w Europie i innych regionach. Brakuje jednak jednoznacznych definicji co to zobowiązanie ma oznaczać w praktyce [1].
W Indonezji obowiązuje moratorium zakazujące przekształcanie mokradeł i lasów pierwotnych (Instrukcja Prezydenta Indonezji nr 6/2013). Natomiast, Dekret Prezydenta Indonezji (nr 32/1990) zabrania zakładania upraw rolniczych na torfach o głębokości 3 m i więcej [4]
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zakazuje przekształcania pod produkcję biopaliw terenów podmokłych oraz obszarów zalesionych. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (1169/2011) dotyczące znakowania środków spożywczych, wymaga żeby produkty zawierające olej palmowy były oznakowane.
Jak ograniczyć wylesienia?
Często proponowanym rozwiązaniem problemu ekspansji rolnictwa jest zwiększenie wydajności roślin uprawnych. Pozwoliłoby to na zaspokojenie globalnego zapotrzebowania na produkty rolne, bez potrzeby zwiększania powierzchni upraw. Modyfikacje genetyczne roślin wytwarzających takie produkty jak: olej, biomasa, kauczuk, soja, ryż czy kakao pozwalają na znaczny wzrost ich plonów.
Zwiększenie wydajności plantacji oleju palmowego, mogłoby ograniczyć ich ekspansję na nowe tereny. Spodziewany jest jednak dalszy, wręcz lawinowy wzrost popytu na olej palmowy w perspektywie do 2050 roku. Wprawdzie, podniesienie produkcyjności z 4 do 5,2 ton/ha pozwoliłoby na zachowanie 7 mln ha lasów (7% powierzchni lasów w Indonezji). Jednak, taki wzrost wydajności nie wystarczy na pokrycie szybko rosnącego zapotrzebowania, które może być jeszcze większe, gdy olejem palmowym będą zastępowane inne oleje roślinne [7].
Zatem, dalsza ekspansja plantacji w nadchodzących dekadach jest nieunikniona. Ze względu na rosnącą liczbę ludności, tylko olej palmowy ma potencjał do sprostania coraz wyższemu zapotrzebowaniu na żywność i energię. Obecnie, najwięksi jego importerzy to Indie i Chiny, czyli kraje o największej liczbie ludności [2]. Negatywny wpływ plantacji na środowisko będzie jeszcze większy, gdy zaczną się rozprzestrzeniać w innych regionach o wysokiej bioróżnorodności, czyli obszarach tropikalnych Ameryki i Afryki [12].
Aby ograniczyć negatywny wpływ na środowisko, zakładanie nowych plantacji oleju palmowego powinno się odbywać przede wszystkim na gruntach zdegradowanych, pozbawionych lasu [13]. Istnieje wystarczająca ilość tego typu terenów nadających się do założenia plantacji, aby można znacząco zwiększyć produkcję oleju bez powodowania wylesień. Ale bezwładność polityczna, konkurujące priorytety oraz wysokie zapotrzebowanie na drewno i olej palmowy, często sprawiają, że tańszym i łatwiejszym rozwiązaniem jest wyrąb lasów [8].
Tam gdzie nie jest to wymagane (poza UE i USA), producenci żywności niechętnie podają w składzie obecność oleju palmowego, bo wielu konsumentów ma świadomość, że jest on związany z chorobami układu krążenia i problemami środowiskowymi. Z tego samego powodu, nawet wytwórcy, którzy stosują przyjazne dla środowiska certyfikowane uprawy, nie umieszczają tych informacji na produktach. Żeby spowodować większe zapotrzebowanie na certyfikowane produkty, należy zwiększyć świadomość społeczną w tym zakresie, szczególnie odnośnie kwestii środowiskowych związanych z uprawą palmy olejowej [12].
Robiąc codzienne zakupy, może warto rozważyć wybieranie produktów nie zawierających w swoim składzie oleju palmowego. W ten sposób nie tylko chronimy swoje zdrowie, ale także nie przyczyniamy się do niszczenia lasów tropikalnych. A biopaliwa i bio-oleje? Możemy wybierać te, które są produkowane z innych roślin (np. rzepaku), albo pochodzą z certyfikowanych upraw oleju palmowego.
Literatura
1. Gaveau D. L. A., Sheil D., Husnayaen, Salim M. A., Arjasakusuma S., Ancrenaz M., Pacheco P., Meijaard E. 2016. Rapid conversions and avoided deforestation: examining four decades of industrial plantation expansion in Borneo. Scientific Reports, 6: 1-13.
2. Tan K. T., Lee K. T., Mohamed A. R., Bhatia S. 2009. Palm oil: Addressing issues and towards sustainable development. Renewable & Sustainable Energy Reviews, 13: 420-427.
3. Edwards F. A., Edwards D. P., Sloan S., Hamer K. C. 2014. Sustainable Management in Crop Monocultures: The Impact of Retaining Forest on Oil Palm Yield. Plos One, 9: 1-8.
4. Afriyanti D., Kroeze C., Saad A. 2016. Indonesia palm oil production without deforestation and peat conversion by 2050. Science of the Total Environment, 557: 562-570.
5. Sumarga E., Hein L. 2016. Benefits and costs of oil palm expansion in Central Kalimantan, Indonesia, under different policy scenarios. Regional Environmental Change, 16: 1011-1021.
6. Tsujino R., Yumoto T., Kitamura S., Djamaluddin I., Darnaedi D. 2016. History of forest loss and degradation in Indonesia. Land Use Policy, 57: 335-347.
7. Carrasco L. R., Larrosa C., Milner-Gulland E. J., Edwards D. P. 2014. A double-edged sword for tropical forests. Science, 346: 38-40.
8. Fitzherbert E. B., Struebig M. J., Morel A., Danielsen F., Bruhl C. A., Donald P. F., Phalan B. 2008. How will oil palm expansion affect biodiversity? Trends in Ecology & Evolution, 23: 538-545.
9. Mukherjee I., Sovacool B. K. 2014. Palm oil-based biofuels and sustainability in southeast Asia: A review of Indonesia, Malaysia, and Thailand. Renewable & Sustainable Energy Reviews, 37: 1-12.
10. Lucey J. M., Tawatao N., Senior M. J. M., Khen C. V., Benedick S., Hamer K. C., Woodcock P., Newton R. J., Bottrell S. H., Hill J. K. 2014. Tropical forest fragments contribute to species richness in adjacent oil palm plantations. Biological Conservation, 169: 268-276.
11. Vijay V., Pimm S. L., Jenkins C. N., Smith S. J. 2016. The Impacts of Oil Palm on Recent Deforestation and Biodiversity Loss. Plos One, 11: 1-19.
12. Giam X., Mani L., Koh L. P., Tan H. T. W. 2016. Saving Tropical Forests by Knowing What We Consume. Conservation Letters, 9: 267-274.
13. Wicke B., Dornburg V., Junginger M., Faaij A. 2008. Different palm oil production systems for energy purposes and their greenhouse gas implications. Biomass & Bioenergy, 32: 1322-1337.
Autor: Andrzej Węgiel
Katedra Urządzania Lasu
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu